De Zonnekalender van Tiel

Een spectaculaire vondst in Nederland
   152
Omdat men het industrieterrein bij Tiel wou uitbreiden, was men bij de wet verplicht eerst archeologisch onderzoek te doen. Dit archeologisch onderzoek begon met een zogenaamd bureau onderzoek in 2005. Hierop volgde later een proefboringen onderzoek in 2012 en naar aanleiding van de proefboringen deed men een proefsleuven onderzoek in 2014. Dit is de standaard werkwijze bij archeologisch onderzoek  (zie: RAAP.nl).
De resultaten van met name het proefsleuven onderzoek waren veelbelovend, dus kon men beginnen aan het volledige archeologische onderzoek; vanaf 2 november 2016 t/m 27 september 2017 onderzochten archeologen van vijf verschillende bedrijven onder leiding van Ilse Schuuring (ge­meen­te­lijk archeologe van Tiel), 22 hectare grond bij Tiel: één van de grootste archeologische onderzoeken van Nederland!

Gedurende de opgravingsperiode werden alle vondsten (menselijke resten, aardewerk, sieraden, enz.) gecatalogiseerd en grondsporen van o.a. de grafheuvels en paalsporen in kaart gebracht. Na de op­gra­vings­periode begon de volgende stap in het onderzoek; hoeveel puzzelstukjes hebben we en hoe zou de puzzel er uit kunnen zien? Men had al vrij snel tijdens de opgravingen door dat het hier om een grote puzzel met veel puzzelstukjes ging.
Naar aanleiding van de proef-opgravingen uit 2014 wist men ook om welke periode's het ging, zodat men op zoek kon gaan naar archeologische bedrijven die in de betreffende tijdvakken gespecialiseerd waren.
Toen de opgravingen uiteindelijk begonnen vondt men o.a. een grote grafheuvel van ongeveer 2 meter hoog en met een diameter van zo'n 20 meter, met daarin zo'n 60 graven aan van zowel begraven lichamen als crematieresten van mannen, vrouwen en kinderen.
Zo'n 200 meter van deze centrale grafheuvel trof men een grafveld met minstens 20 uitsluitend vrouwengraven aan.
Men vondt in de aarde de vage verkleuringen die paalsporen aanduiden, sporen van enkele gebouwen, waterputten; totaal zo'n miljoen vondsten van botresten, pijlpunten, ceramiek en gebruiksvoorwerpen. Toen de puzzelstukjes wat meer op hun plaats terecht begonnen te komen gedurende het onderzoek ná de opgravingen, ontdekte de archeoloog Cristian van der Linde pas in 2023 dat de grote grafheuvel met de wal er omheen waarin uitsparingen zaten, een jaarwiel bleek te zijn. Belangrijke data op dit jaarwiel waren de zonnewendes van 21 juni en 21 de­cem­ber, 1 fe­bru­ari, 1 mei, 1 augus­tus en 1 novem­ber; wat exact over­een­komt met de latere Keltische jaarfeesten midzomer, midwinter, imbolc, beltane, lughnasa en samhain.
De oudste schriftelijke vermeldingen van deze zes jaarfeesten gaan terug tot de eerste eeuwen van onze jaartelling, en hier zien we de betreffende data terug op een jaarwiel van 2000 jaar vóór het begin van onze jaartelling! Deze data markeren belangrijke momenten in een agrarische samenleving  (zie Archeologie Magazine, Joost Vermeulen, Blz.20).
De heuvel bleek zo'n 800 jaar in gebruik te zijn geweest met in haar centrum een graf van iemand uit de klokbekercultuur (2500-2000 v.nul); dit rituele landschap bleek uit de datering van diverse vondsten zo'n 4000 jaar oud te zijn!
Van de grafheuvels en wallen er omheen was echter niet veel meer bewaard gebleven dan een vage afdruk, een verkleuring in de grond. Ook de paalsporen waren niet meer dan verkleuringen in de grond met soms nog enkele houtsporen. Door deze sporen in kaart te brengen en de gegevens met een computermodel te reconstrueren, kreeg men een beeld van hoe het rituele landschap eruitgezien kan hebben. De grafheuvel op de foto hieronder is hiervan het resultaat...



Op 20 oktober 2023 verscheen er een verslag van dit uitgebreide onderzoek in boekvorm, dat is ongekend snel bij een dergelijk groot archeologisch onderzoek! Bijvoorbeeld na het archeo­logisch onderzoek tussen 1923 en 1934 in Ezinge, waarbij men spectaculaire vondsten heeft gedaan, verscheen pas na 80 jaar in 2014 een overzicht van dit onderzoek in boekvorm! Het onder­zoek naar het materiaal uit Ezinge was in 2011 afgerond doch vervolgens moesten alle gegevens nog uitgewerkt worden, zodat men deze pas in 2014 kon publiceren  (zie: boek over Ezinge).
Iets vergelijkbaars zien we rond het archeologisch onderzoek uit 1950 rond het grafveld op de Donderberg bij Rhenen, door capaciteitsproblemen werden de resultaten pas 60 jaar later in 2011 gepubliceerd  (zie Huiskes Blz.19-27).

In een interview voor onze Paganpraat podcast vertelde Ilse Schuuring dat er hier in Tiel archeologisch onderzoek gedaan werdt omdat men hier wou gaan bouwen; dan is archeologisch onderzoek verplicht. Na het eerste vooronderzoek duurde het nog jaren voordat de vijf archeologische bedrijven met opgravingen konden beginnen vanwege allerlei procudures die men nog moest doorlopen. Al met al is Ilse Schuuring tot nu toe zo'n 15 jaar met dit project bezig geweest. Wanneer dit jaar nog de eerste resultaten van het onderzoek rond het gebied van de zonne­ka­len­der in Tiel gepubliceerd worden, is dat dus echt heel snel!
Alle gevonden objecten zoals klokbekers, bot- en crematieresten, pijlpunten, sieraden, enz., zijn zoals gebruikelijk bij archeologisch onderzoek allemaal uit de grond gehaald, gecatalogiseerd en liggen voor een groot deel in een depot van de provincie Gelderland, deels in het museum van Tiel en bij het RMO in Leiden en een deel bevindt zich nog bij archeologen die nog bezig zijn met het onderzoek van de vondsten.
Zodoende zijn de vondsten veilig gesteld voor het nageslacht en voor verder onderzoek. Het te onderzoeken gebied was drie á vier voetbalvelden groot, zodat men meerdere archeologische bedrijven moest inschakelen met ieder hun eigen specialisaties om het terrein in een redelijke termijn te kunnen onderzoeken.



Toen de opgravingen afgerond waren begon het grootste deel van het onderzoek eigenlijk pas; al die vele duizenden vondsten en gegevens verwerken en het synthetiseren van alle puzzelstukjes tot een totaalbeeld.
Alle vondsten moeten in context met waar ze gevonden werden geduid worden; welke grondlaag, welke periode, hoe oud, welke cultuur, wat is het, wat is de functie en wat is de context met de lokatie waar het gevonden is. En dat dus voor ongeveer een miljoen vondsten.
Op mijn vraag aan Ilse Schuuring in onze Paganpraat podcast wat nu de spectaculairste vondst was, kreeg ik het antwoord dat het spectaculairst van de opgravingen in Tiel juist de enorme hoeveelheid was! Normaal vindt je slechts enkele puzzelstukjes, maar hier heeft men een complete puzzel gevonden!

Het betreft hier een compleet ritueel landschap waarvan de grote heuvel met het jaarwiel een onderdeel is. De lijnen waar de zon opkomt tijdens bijvoorbeeld de winter- en zomer­zon­ne­wen­den lopen door over het landschap naar plaatsen waar o.a. een vrouwenschedel begraven was en een put met runderschedels. Op andere lijnen lag weer een speerpunt begraven en bepaalde lijnen liepen naar een gebouw uit die tijd of naar de lokatie waar men 20 vrouwen begraven vondt. Alle lijnen kwamen samen op één punt op de grote heuvel, dat dus eigenlijk een groot jaarwiel lijkt te zijn. Het hele gebied is dus een onderdeel van een ritueel landschap, wat hopelijk enigsinds geduid zal worden in de eerste publicatie in boekvorm. Het archeologisch rapport werdt op 20 oktober 2023 gepresenteerd in het gemeentehuis van Tiel, waarbij verschillende archeologen een presentatie hielden over hun periode en onderzoeksgebied. Het archeolgisch rapport bestaat uit 13 dikke gebonden boeken, waarvan de zes dikke boeken die de vondsten rond de zonnekalender en de nog oudere Swifterbandcultuur beschrijven eind november 2023 als pdf zijn verschenen, zie publicatie archeologisch rapport.
 (Geraadpleegde bronnen: Lammers Blz.40-41,  Vermeulen Blz.18-20,  Archeo­logie­Online.nl,  NationalGeographic.nl,  de Nieuwe Wereld,  NOS.nl,  theGuardian.com,  Paganpraat podcast ,  RAAP.nl,  Reuters.com,  Smithsonianmag.com,  Tiel.nl)



(zie www.OpenStreetMap.org)

Archeologisch gezien is de lokatie van het jaarwiel nu een lege plek waar niets meer te vinden is. Voor ons blijft dit een zeer interessante lokatie, het blijft immers een heilige plaats ook al zijn de rituele voorwerpen veilig gesteld in depots en musea. Samen met Zia Elohka heb ik de lokatie op 19 oktober 2023 bezocht. De wichelroede gaf rechts van de weg achter de graafmachine een reactie, daar zou de grafheuvel met de zonnekalender gelegen hebben. In dezelfde omgeving zijn ook vondsten uit de steentijd en de Romeinse tijd gevonden; dit had een soort van mega-archeon kunnen worden met reconstructies op de orginele vindplaats! Maar zoals we zagen is men al bezig met de voorbereiding om te gaan bouwen op deze lokatie. De sensationele mega-aandacht vanuit de hele wereld voor Tiel wordt achterloos weggewuifd, Flipje is voor hen wel genoeg en voor de rest van de wereld is dat Flippen. Dat werdt ook duidelijk in het streekmuseum van Tiel, waar vier hoog achter in een klein hoekje wat aandacht werdt besteed aan de spectaculaire vondsten rond de Zonnekalender. Twee of drie vitrinekasten met vondsten, een maquette (foto hierboven) en het filmpje helemaal bovenaan deze pagina; met nog geen 10 minuten heb je alles wel weer gezien. In het streekmuseum was Flipje duidelijk belangrijker, de hele begane grond werdt speciaal voor Flipje verbouwd.
In Tiel is er dus niets meer te zien; het heeft geen zin om naar Tiel te gaan. Er is niets interessants in Tiel. Het archeologisch rapport over de vondsten is wel interessant, maar van wat daarin aan de orde komt zal je in Tiel niets meer terugvinden. De gemeente Tiel is trots op de nieuwbouw van na de oorlog, nieuwe geschiedenis erbij maken, moderne loodsen zijn voor de gemeente Tiel spectaculairder dan zo'n duizenden jaren oud zonnewiel!

Martin Roek